ارتباط ژنتیک با بروز سرطان کولون؛ نقش DNA در یکی از شایع‌ترین سرطان‌ها

سرطان کولون یا سرطان روده بزرگ یکی از بیماری‌هایی است که به‌صورت چندعاملی بروز می‌کند؛ یعنی مجموعه‌ای از عوامل محیطی، سبک زندگی و البته ژنتیک در شکل‌گیری آن نقش دارند. اما برخلاف تصور بسیاری از مردم، ژنتیک تنها به معنی ارث‌بری مستقیم از والدین نیست؛ بلکه شامل انواع تغییرات، جهش‌ها، سندروم‌های ارثی و حتی خطاهای «تصادفی» در DNA است.
این مقاله یک نگاه کاملاً کاربردی و ساده‌فهم ارائه می‌دهد تا بدانی چگونه ژن‌ها می‌توانند چراغ آغاز سرطان کولون را روشن کنند و چه راه‌هایی برای کاهش خطر آن وجود دارد.

 سرطان کولون چیست و چرا مسئله ژنتیک در آن مهم است؟

سرطان کولون به رشد غیرطبیعی سلول‌ها در بخش انتهایی دستگاه گوارش گفته می‌شود. علت این رشد بی‌رویه، ایجاد جهش در DNA سلول‌ها است؛ همان جایی که «برنامه‌ریزی» رشد و تقسیم سلول‌ها قرار دارد.
وقتی این برنامه دچار اختلال شود، سلول‌ها کنترل خود را از دست می‌دهند و توده‌های سرطانی شکل می‌گیرد.

ژن‌ها بر هر مرحله از این مسیر تأثیر می‌گذارند:

• سرعت تقسیم سلولی

• حذف سلول‌های آسیب‌دیده

• ترمیم خطاهای ژنتیکی

• واکنش بدن به عوامل محیطی

به همین دلیل است که گفته می‌شود:
«سرطان کولون یک بیماری ژنتیکی است؛ اما همیشه ارثی نیست.»

فرق سرطان ژنتیکی و سرطان ارثی چیست؟

بسیاری از افراد این دو مفهوم را یکی می‌دانند، ولی تفاوت بزرگی وجود دارد:

🔷 سرطان ژنتیکی

تقریباً تمام سرطان‌ها ژنتیکی هستند، زیرا اساساً ناشی از جهش در DNA سلول‌ها به‌وجود می‌آیند.

🔷 سرطان ارثی

فقط حدود ۵ تا ۱۰ درصد سرطان‌های کولون، ارثی هستند. یعنی جهش از پدر یا مادر به فرزند منتقل می‌شود.

بنابراین:
📌 تمام سرطان‌ها ژنتیکی هستند، اما همه آن‌ها ارثی نیستند.

سندروم‌های ارثی مهم که خطر سرطان کولون را افزایش می‌دهند

چند سندروم شناخته‌شده وجود دارد که به‌طور مستقیم احتمال ابتلا به سرطان کولون را بالا می‌برند. اگر شخصی این ژن‌ها را به ارث ببرد، خطر سرطان کولون در او چندین برابر سایرین می‌شود.

1. سندروم لینچ (Lynch Syndrome) یا HNPCC

این شایع‌ترین سندروم ارثی مرتبط با سرطان کولون است.
افراد دارای این سندروم معمولاً جهش در ژن‌های ترمیم DNA مانند:
MLH1، MSH2، MSH6، PMS2، EPCAM
دارند.

نکات مهم در مورد سندروم لینچ:

• خطر سرطان کولون: ۵۰ تا ۸۰ درصد

• بروز سرطان در سنین پایین‌تر (معمولاً زیر ۵۰ سال)

• احتمال ابتلا به سرطان‌های دیگر مانند رحم، تخمدان، معده و… نیز بیشتر است

2. پولیپوز آدنوماتوز فامیلیال (FAP)

در این سندروم، هزاران پولیپ (زائده) در روده بزرگ تشکیل می‌شود.
مقصر اصلی: جهش در ژن APC.

اگر FAP درمان نشود:

• احتمال سرطان کولون: تقریباً ۱۰۰٪

• شروع پولیپ‌ها از نوجوانی

3. MAP – پلیپوز ناشی از جهش در ژن MUTYH

افراد دارای این جهش معمولاً صدها پولیپ دارند و خطر سرطان کولون در آن‌ها چندده برابر بیشتر است.

4. سندروم‌های نادرتر مانند:

• PJS (پوتس–جگرز)

• JPS (پولیپوز نوجوانی)

• Cowden syndrome

هرچند درصد کمی از بیماران را شامل می‌شود، اما اهمیت زیادی در تشخیص ژنتیکی دارد.

نقش جهش‌های ژنتیکی اکتسابی در سرطان کولون

همه جهش‌ها ارثی نیستند. بسیاری از افراد در طول زندگی دچار «جهش‌های اکتسابی» می‌شوند؛ این جهش‌ها معمولاً بر اثر:

• رژیم غذایی ناسالم

• مصرف زیاد گوشت قرمز و غذاهای فرآوری‌شده

• کمبود فیبر

• چاقی و بی‌تحرکی

• مصرف دخانیات

• مصرف الکل

• استرس‌های اکسیداتیو

• التهاب مزمن روده

اینجاست که ژنتیک و محیط با هم ترکیب می‌شوند.

اگر فردی زمینه ژنتیکی «حساس» داشته باشد، عوامل محیطی سرعت ایجاد سرطان را چند برابر می‌کنند.

کدام ژن‌ها بیشترین نقش را در سرطان کولون دارند؟

دانش امروز ژن‌های متعدد مرتبط با این سرطان را شناسایی کرده است، اما مهم‌ترین آن‌ها شامل موارد زیر است:

1. APC

این ژن مسئول کنترل رشد سلول‌هاست.
جهش آن یکی از رایج‌ترین دلایل ایجاد پولیپ‌های پیش‌سرطانی است.

2. MLH1، MSH2، MSH6، PMS2

ژن‌هایی که وظیفه «ترمیم اشتباهات DNA» را دارند.
جهش در این ژن‌ها یعنی بدن دیگر قادر به اصلاح خطاهای ژنتیکی نیست.

3. TP53

یکی از مشهورترین ژن‌های «سرکوب‌گر تومور».
از کار افتادن این ژن راه را برای رشد بی‌رویه سلول‌ها باز می‌کند.

4. KRAS

یک ژن مهم در مسیرهای سیگنالی رشد سلول.
جهش KRAS در بسیاری از سرطان‌های کولون دیده می‌شود.

چه کسانی باید آزمایش ژنتیک بدهند؟

نمی‌توان گفت همه افراد باید تست ژنتیک شوند. اما گروه‌هایی هستند که آزمایش برای آن‌ها بسیار ضروری است.

افرادی که باید تست ژنتیک بدهند:

• کسانی که دو عضو درجه‌یک خانواده‌شان سرطان کولون داشته‌اند

• فردی که قبل از سن ۵۰ سالگی دچار سرطان روده شده باشد

• وجود چند سرطان مختلف در یک فرد (مثلاً روده + رحم)

• وجود صدها پولیپ در کولون

• سابقه سندروم‌های اشاره‌شده در خانواده

این آزمایش‌ها کمک می‌کنند:

• خطر سرطان با دقت بالا مشخص شود

• امکان پیشگیری فراهم شود

• غربالگری‌های منظم آغاز گردد

اگر ژن سرطان کولون را داشته باشیم، آیا حتماً سرطان می‌گیریم؟

خیر!
داشتن جهش ژنتیکی به‌معنی ابتلای قطعی به سرطان نیست.

سه عامل تعیین‌کننده مهم وجود دارد:

1. نوع جهش ژنی

بعضی جهش‌ها ۲۰ درصد و بعضی تا ۹۰ درصد خطر را بالا می‌برند.

2. سبک زندگی

تحقیقات نشان داده حتی افراد دارای ژن‌های خطرناک با رعایت سبک زندگی سالم می‌توانند خطر را به‌طور چشمگیری کاهش دهند.

3. غربالگری منظم

کشف پولیپ‌ها قبل از سرطانی شدن، بهترین راه جلوگیری است.

ارتباط ژنتیک و ایجاد پولیپ در روده

حدود ۹۵٪ سرطان‌های کولون از پولیپ‌های آدنوماتوز شروع می‌شوند.
بسیاری از جهش‌های ژنتیکی باعث می‌شوند:

• پولیپ‌ها بیشتر تشکیل شوند

• سرعت رشد آن‌ها افزایش یابد

• احتمال تبدیل آنها به سرطان بالا رود

به همین دلیل غربالگری و کولونوسکوپی اهمیت حیاتی دارد.

آیا می‌توان از سرطان کولون در افراد دارای ریسک ژنتیکی بالا پیشگیری کرد؟

خبر خوب این است که بله، می‌توان خطر را کاهش داد.

راهکارهای مؤثر برای افراد دارای زمینه ژنتیکی:

1. غربالگری زودهنگام

برای افراد دارای سندروم‌های ارثی، کولونوسکوپی از سن ۲۰ تا ۲۵ سالگی توصیه می‌شود.

2. رژیم غذایی ضدسرطان کولون

• مصرف سبزیجات، میوه‌ها و غلات کامل

• کاهش گوشت قرمز و فراوری‌شده

• مصرف روزانه فیبر کافی

• استفاده از آنتی‌اکسیدان‌ها

3. کنترل وزن و فعالیت بدنی

افرادی با BMI متعادل خطر کمتری دارند.

4. پرهیز از دخانیات و الکل

5. مصرف مکمل‌های پزشکی با تجویز پزشک

مانند: کلسیم، ویتامین D، آسپرین کم‌دوز برای افراد در معرض خطر (طبق نظر پزشک).

6. مدیریت استرس و تقویت سیستم ایمنی

 نقش و اهمیت مشاوره ژنتیک در سرطان کولون

مشاوره ژنتیک کمک می‌کند:

• سابقه خانوادگی بررسی شود

• احتمال خطر دقیق محاسبه شود

• بهترین زمان و نوع غربالگری مشخص گردد

• استرس و نگرانی خانواده کاهش یابد

• درباره آزمایش‌های ژنتیکی تصمیم‌گیری اصولی شود

برای خانواده‌هایی که چند عضو مبتلا دارند، این مشاوره ضروری است.

 آیا می‌توان ژن‌های سرطان کولون را اصلاح کرد؟ (درمان‌های ژنتیکی)

پژوهش‌های جدید نشان می‌دهد درمان‌های مبتنی بر ژن‌تراپی و ویرایش ژنوم (CRISPR) در آینده می‌تواند بخشی از درمان سرطان کولون باشد.
در حال حاضر این روش‌ها بیشتر در فاز آزمایشی هستند، اما نتایج اولیه بسیار امیدوارکننده است.

 نکاتی که هر فرد درباره ژنتیک و سرطان کولون باید بداند

• ژنتیک یک عامل «زمینه‌ساز» است، نه یک سرنوشت قطعی.

• تغییرات سبک زندگی می‌تواند اثر ژنتیک را کم کند.

• غربالگری منظم برای افراد پرخطر نجات‌دهنده است.

• تشخیص زودهنگام تقریباً همیشه قابل درمان است.

• آزمایش ژنتیک فقط در افراد با سابقه خانوادگی یا پولیپ‌های متعدد توصیه می‌شود.

نقش اپی‌ژنتیک در سرطان کولون چیست؟

وقتی درباره ژنتیک صحبت می‌کنیم، معمولاً ذهن‌ها به سمت DNA و جهش‌های ژنتیکی می‌رود. اما این تنها بخش ماجرا نیست.
امروزه می‌دانیم اپی‌ژنتیک (Epigenetics) نیز نقش کلیدی دارد؛ یعنی تغییراتی که در فعالیت ژن‌ها اتفاق می‌افتد، بدون اینکه خود توالی DNA تغییر کند.

این تغییرات تحت تأثیر عوامل محیطی ایجاد می‌شوند، مانند:

• تغذیه

• استرس

• آلودگی

• فعالیت بدنی

• هورمون‌ها

• داروها

اپی‌ژنتیک می‌تواند:

• ژن‌های سرکوب‌گر تومور را «خاموش» کند

• ژن‌های محرک رشد سلول را «روشن» کند

• احتمال تشکیل پولیپ‌ها را افزایش دهد

بنابراین حتی اگر ژن بدی به ارث نبری، شرایط زندگی می‌تواند نحوه عملکرد ژن‌های تو را تغییر دهد و این خود یک عامل مهم در سرطان کولون است.

نقش میکروبیوم روده و تعامل آن با ژنتیک

میکروبیوم روده مجموعه‌ای از تریلیون‌ها باکتری، ویروس و قارچ مفید است که با ژن‌های بدن ما تعامل پیچیده‌ای دارند.
تحقیقات نشان داده:

• برخی باکتری‌ها می‌توانند به DNA آسیب برسانند

• بعضی می‌توانند التهاب را افزایش دهند

• برخی از میکروب‌های مفید از جهش‌های خطرناک جلوگیری می‌کنند

در افراد با زمینه ژنتیکی، اختلال در میکروبیوم می‌تواند اثر جهش‌ها را تشدید کند و باعث رشد سریع‌تر توده‌های پیش‌سرطانی شود.

راه‌های حفظ میکروبیوم سالم:

• مصرف فیبر

• مصرف پروبیوتیک‌ها

• کاهش مصرف قند

• کاهش گوشت فراوری‌شده

• کاهش مصرف آنتی‌بیوتیک‌های غیرضروری

چرا برخی افراد با ژن‌های خطرناک هرگز سرطان نمی‌گیرند؟

این موضوع یکی از جذاب‌ترین بحث‌ها در سرطان‌شناسی است.
علت این موضوع چیزی به نام Penetrance یا «نفوذپذیری ژنی» است.

مثلاً فردی یک جهش خطرناک دارد، اما سرطان نمی‌گیرد چون:

• سبک زندگی فوق‌العاده سالم دارد

• فعالیت بدنی بالایی دارد

• وزن مناسبی دارد

• روده او دچار التهاب مزمن نمی‌شود

• رژیم غذایی سرشار از آنتی‌اکسیدان دارد

• دچار استرس اکسیداتیو شدید نمی‌شود

• غربالگری‌اش منظم است

به همین خاطر پزشکان همیشه می‌گویند:
«ژن‌ها شلیک می‌کنند، اما سبک زندگی ماشه را می‌کشد.»

نقش تغذیه در تعدیل اثر ژن‌های سرطان کولون

تغذیه نه‌تنها عامل مهم محیطی است، بلکه یکی از قوی‌ترین «کلیدهای اپی‌ژنتیک» نیز محسوب می‌شود.

غذاهایی که خطر سرطان کولون را بالا می‌برند:

• گوشت قرمز زیاد

• گوشت‌های فراوری‌شده مثل سوسیس

• غذاهای سرخ‌کردنی

• شکر زیاد

• چربی‌های ترانس

• غذاهای کم‌فیبر

غذاهایی که از اثر ژن‌های بد جلوگیری می‌کنند:

• سبزیجات برگ‌سبز

• کلم‌ها (به‌ویژه بروکلی)

• ماهی‌های چرب

• زردچوبه

• زنجبیل

• گوجه‌فرنگی

• سیب

• غلات کامل

آنتی‌اکسیدان‌های موجود در این foods می‌توانند آسیب DNA را کاهش دهند و فعالیت ژن‌های سرکوب‌گر تومور را افزایش دهند.

نقش التهاب در فعال‌سازی ژن‌های سرطانی

التهاب مزمن روده (مانند کولیت اولسراتیو یا کرون) یکی از مهم‌ترین زمینه‌سازها برای سرطان کولون است.
التهاب طولانی‌مدت باعث:

• آسیب مکرر DNA

• افزایش تقسیم سلولی

• احتمال ایجاد جهش

• غیرفعال شدن ژن‌های محافظ

افراد دارای زمینه ژنتیکی + التهاب مزمن، چندین برابر بیشتر در معرض سرطان قرار می‌گیرند.

نقش سن، جنسیت و وراثت در خطر سرطان کولون

سن

بیشتر موارد بعد از سن ۵۰ سال رخ می‌دهد، اما در افراد با ژن‌های خطرناک ممکن است از ۲۰ سالگی آغاز شود.

جنسیت

مردان کمی بیشتر در معرض خطر هستند.

وراثت

اگر یکی از والدین دارای جهش ژنتیکی باشد، احتمال انتقال آن به فرزند: ۵۰ درصد.

 آیا آزمایش ژنتیک می‌تواند از سرطان کولون جلوگیری کند؟

به‌خودی‌خود، آزمایش ژنتیک از سرطان جلوگیری نمی‌کند.
اما به شما می‌گوید:

• چقدر در معرض خطر هستید

• غربالگری را از چه سنی شروع کنید

• هر چند سال یک‌بار کولونوسکوپی بروید

• چه تغییری در سبک زندگی انجام دهید

افرادی که تست ژنتیک انجام می‌دهند، ۶۰ تا ۷۰ درصد کمتر به سرطان پیشرفته مبتلا می‌شوند، چون زودتر متوجه مشکل می‌شوند.

آیا داشتن ژن‌های خوب به‌معنی مصونیت کامل است؟

خیر.
تقریباً ۷۰ درصد سرطان‌های کولون هیچ ریشه ارثی یا ژنتیک خانوادگی ندارند و ناشی از جهش‌هایی هستند که در طول زندگی اتفاق می‌افتد.

بنابراین حتی افراد بدون سابقه خانوادگی هم باید پس از ۴۵ یا ۵۰ سالگی غربالگری را شروع کنند.

آینده تحقیقات ژنتیکی در سرطان کولون

آینده پزشکی به سمت «درمان‌های شخصی‌سازی‌شده» می‌رود؛ یعنی درمان بر اساس ژن‌های هر فرد.
برخی از پیشرفت‌های آینده:

• داروهایی که فقط سلول‌های دارای جهش خاص را هدف می‌گیرند

• ویرایش ژنتیکی CRISPR برای اصلاح ژن‌های معیوب

• واکسن‌های اختصاصی سرطان کولون

• تشخیص سرطان از طریق تست خون (Liquid Biopsy)

• بررسی DNA آزاد در خون برای تشخیص زودهنگام

تحقیقات جدید نشان می‌دهد شاید در آینده سرطان کولون قبل از تشکیل توده و تنها با بررسی جهش‌ها قابل تشخیص باشد.

سوالات متداول درباره ارتباط ژنتیک با سرطان کولون

1. آیا سرطان کولون ارثی است؟

حدود ۵ تا ۱۰ درصد موارد ارثی‌اند؛ یعنی جهش از والدین به فرزند منتقل می‌شود. اما بقیه موارد ناشی از جهش‌های اکتسابی در طول زندگی هستند.

2. اگر یکی از اعضای خانواده سرطان کولون داشته باشد، آیا من هم در خطر هستم؟

بله، خطر شما بالاتر است، به‌ویژه اگر فرد مبتلا زیر ۵۰ سال بوده باشد یا چند نفر از خانواده درگیر باشند. در این صورت پیشنهاد می‌شود زودتر از سن معمول غربالگری را شروع کنید.

3. آیا آزمایش ژنتیک برای همه لازم است؟

خیر. فقط افرادی که سابقه خانوادگی قوی، پولیپ‌های متعدد یا علائم مشکوک دارند باید تست ژنتیک بدهند.

4. آیا می‌توان با وجود ژن‌های خطرناک از سرطان جلوگیری کرد؟

بله. با غربالگری منظم، تغذیه سالم، کنترل وزن، فعالیت بدنی و پرهیز از دخانیات می‌توان درصد زیادی از موارد سرطان را پیشگیری کرد.

5. از چه سنی باید غربالگری سرطان کولون را شروع کرد؟

برای افراد عادی: ۴۵ تا ۵۰ سال
برای افراد دارای زمینه ژنتیکی یا سابقه خانوادگی: از ۲۰ تا ۲۵ سالگی

جمع‌بندی

ارتباط ژنتیک با بروز سرطان کولون پیچیده اما قابل‌درک است.
حدود ۱۰ درصد موارد به‌صورت ارثی و مابقی ناشی از ترکیب ژنتیک + سبک زندگی + محیط هستند.
با شناخت ژن‌های خطر، مشاوره ژنتیک و غربالگری‌های منظم، می‌توان از بسیاری از موارد سرطان کولون پیشگیری کرد.

ژن‌ها مقدر ما را تعیین نمی‌کنند؛ تصمیم‌های ما هم نقش دارند.

 

نویسنده مطلب:Erfan